Det var kanskje ei litt merkeleg overskrift. Men har
du òg av og til lurt på ordforma ”gakk” i
bibelsitatet ”gakk hen og gjør likeså”? Då er du
ikkje åleine. Eg fekk nettopp spørsmålet om eg kunne
forklare ordet ”gakk” og i denne samanhengen også
”gikk/gjekk”, som jo er like rare – eller avvikande
– i denne samanhengen.
Slår ein opp i Bokmålsordboka, finn ein ut at ”gakk”
er eit lydhermande ord. Gåsa seier t.d. gakk eller
gakk-gakk. Slår ein opp i Nynorskordboka, ser ein at
”gakk” ved sida av å vere eit lydord også kan vere
bydeforma av [gange]; gange er då såkalla
klammerform av gå. I sitatet ”gakk hen og gjør
likeså” er jo dette relativt klart og eintydig, og
sitatet er vel framleis levande i samanhengar der
ein ønskjer å komme med ei mild – og kanskje litt
munter – oppmoding om å gjere noko i same stil.
Som verbform er nok ”gakk” litt morosam i dag. Det
er ikkje så mange som kan bruke dette ordet i vanleg
tale utan at det ville verke veldig markert. Men
ordforma var heilt vanleg i eldre tider, og
forklaringa er relativt enkel. I norrøn tid og ei
god stund framover hadde ein ei rekkje systematiske
lydreglar som gjorde at visse lydkombinasjonar endra
seg. Den eine lyden påverka den andre, og anten blei
den eine lyden meir lik den andre, eller så kunne
også begge lydane bli meir like og treffast på
midten. Når to lydar påverkar kvarandre, kallar vi
dette for assimilasjon, som er latin for å gjere
likare.
Éin lydregel i gammalnorsk gjorde at
lydkombinasjonen nk blei til kk. Mens vi har
”trinken” og ”drink” i tysk og engelsk, hadde vi
”drekka” og seinare ”drikke” i norsk og i resten av
dei nordiske landa. På same måte har vi ”danken” og
”thank”, mens norsk hadde ”þakka” og seinare
”takke”. Lydendringa var altså systematisk.
Verbet ”gå” var i gammalnorsk ”ganga”, som vi
framleis kan ha som såkalla klammerform i nynorsk.
Verbet ganga var tydelegvis utsett for lydleg
”slitasje” slik at den nasaliserte lyden ng mellom
to vokalar forsvann og ein sat igjen med gaa, som så
blei til gå. Men det er ei anna sak. Det finst
framleis dialektar der ein seier at ein skal
ganga/gange, og det finst òg dialektar der ein seier
at ein skal ga.
Det interessante for oss er derimot fortidsforma og
bydeforma av ganga. Fortidsforma er framleis ”gikk”
eller ”gjekk”, mens bydeforma er ”gå”, men altså
også eventuelt ”gakk”. I gammalnorsk var bøyinga
”ganga – gengr – gekk – gengit”, mens vi i dag har
”gå – går – gikk/gjekk – gått”. Mens vi i moderne
norsk har ein klar stemd uttale av ng i t.d. ordet
”gjeng”, må vi rekne med at g-en blei uttalt mykje
meir markert i gammalnorsk og dermed blei ustemd i
slutten av ordet. Ein fekk (fekk, ja, same fenomen)
då truleg uttalen nk, som i neste omgang blei
assimilert til kk. Dette gjaldt då bydeforma ”gang”,
som altså blei til ”gakk”, og fortidsforma ”geng”,
som blei til ”gekk”. Så det er ingen grunn til å
sprekke (>springe) av latter av desse formene. Gakk
hen og høyr etter om du òg har nokon fine lydreglar
i dialekten din.