Kva rakar det deg om eg rakar?
JENS
HAUGAN
Førsteamanuensis i norsk, Høgskolen i Hedmark
________________________________________
Her om
dagen blei eg nesten «mobba» av kollegaene mine då
eg fortalde at eg raka snøen i hagen min utover for
at plenen skulle bli fortare grøn igjen etter
vinteren. Eg er kanskje litt utolmodig og vil gjerne
hjelpe våren litt med dette tunge arbeidet. Men det
var visst ingen av kollegaene mine som gjorde noko
slikt, og det blei mykje moro ut av dette.
For min del førde det til
at eg byrja å tenkje på sjølve ordet «rake». Verbet fanst allereie i
gammalnorsk som «raka» med same tyding som i dag, å kare eller sope
saman, eller å barbere. Ei rake består av ei rad med taggar som
lagar rette linjer når ein rakar. I staden for å seie at ein rakar,
ville ein kanskje også kunne seie at ein rettar ut.
Verbet «rake» heng saman
med adjektivet «rak», som tyder rett eller bein. Adjektivet «rak» er
faktisk også i slekt med ordet «rett», som på engelsk er «right» og
på tysk «recht», og som går tilbake til germansk «*réhta-». Ifølgje
Bjorvand og Lindemann si etymologiske ordbok kan ein også setje
ordet «strak» i samband med «rak»; tydinga er jo å vere utstrekt,
dvs. rett, rank eller også stram. Hit høyrer også «straks», som er
rett no eller med éin gong, og verbet «strekkje». Begge orda ser ut
til å ha blitt lånte via tysk. Engelsk har «stretch» for «strekkje»,
og den germanske forma reknar ein med var «*s(t)rakjan». Avleidd av
«rak» er også verbet «rakne», som opphavleg tydde å rette seg ut»,
men som no tyder å gå opp eller løysne.
I same tydingsland finn vi
også avleiingar med «rek-», t.d. ordet «rekne», som jo ofte er å få
tal på rekkje. Engelsk har t.d. også «reckon» for å rekne ut eller å
anta, og på tysk er ordet «rechnen». Substantivet «rekkje» er som
regel ting som står rett på ein eller annan måte, og å rekkje ut ei
hand er å føre handa strake vegen framover. I gammalnorsk brukte ein
«reka» om bl.a. å drive, jage, støyte, slå, kaste m.fl., og «rekved»
er då også ved som driv. «Reka» hadde også ei sideform «vreka», som
sjølvsagt har samanheng med «vrak».
«Rakstr» var rak, drivgods eller rekved, mens «rakstejenta» eller
«rakstetausa» helst rakar høy.
Tja, og denne raksteguten
rakar altså snø. Det blir fine rette linjer, og viss eg har rett,
rettar sola dei varme strålane sine rett mot plenen og rettar opp
igjen inntrykket eg har etterlate på jobben, og eg kan igjen stå
rett og rank og strak i ryggen og helse våren velkommen minst to
dagar før dei andre som ikkje rakar. |