Målsak
JENS
HAUGAN
Førsteamanuensis i norsk, Høgskolen i Hedmark
________________________________________
«Mål» er eit artig lite ord – eller også mange ord.
Mål kan blant anna tyde «sak». Så då er målsak det
same som saksak? I Nynorskordboka er «mål» ført opp
to gonger. Det første oppslaget har heile fjorten
ulike tydingar, og det andre har fem. I
Bokmålsordboka er forholdet tolv til tre. Dermed er
ordet kanskje eitt av dei orda vi har i norsk med
flest ulike tydingar. Då er det nesten rart at vi
som regel veit korleis vi skal tolke ordet «mål» i
ulike kontekstar.
Det
første oppslaget i ordboka har ei hovudtyding som har med storleik
eller mengd å gjere. Alle dei andre tydingane som er førde opp under
dette oppslaget, kan relaterast til dette på ein eller anna måte.
Det gammalnorske ordet var «mál». Så her har det ikkje skjedd noka
stor endring. Vokalen har skifta kvalitet ved å flytte litt lenger
bak og bli rundare. Tysk har framleis lang a, men to ulike
skrivemåtar: «Mal» og «Mahl». Ein skriv «dieses Mal» for «denne
gongen» og «dieses Mahl» for «dette måltid». Engelsk derimot har «meal».
Dette kan verke litt merkeleg med det same, men er heilt forståeleg
dersom ein har høyrt om fenomenet bryting. Ved bryting «bryt» ein a
(eller u) frå endestavinga seg framover og smeltar saman med vokalen
i hovudstavinga. Dette forklarer forskjellar som tysk «Herz» mot
engelsk «heart» og norsk «hjarte». I engelsk og norsk braut den
gamle a-en seg framover, mens han i tysk berre blei borte. Når vi så
veit at det germanske ordet for «mål» var «*mela-«, forstår vi den
engelske utviklinga. Bjorvand og Lindemann kan i «Våre arveord»
fortelje at tydinga i germansk var (måle)merke eller tid(spunkt).
Det
andre oppslaget i ordboka har hovudtydinga tale, taleevne eller
språk, men også sak eller avtale. Ein reknar med at det ligg eit
germansk ord «*máþla» til grunn for denne tydinga. Den gamle þ fall
gjerne bort framfor l, jf. t.d. norsk «nål» versus engelsk «needle»
eller tysk «Nadel». Det ser ut til at mål i denne samanhengen er eit
gammalt rettsuttrykk med tydinga «rettssak». I gammalnorsk tydde «mál»
bl.a. også «ting» eller «forhandlingsmøte». Innanfor tysk historie
har ein då òg namnet eller uttrykket «Mahlstatt» for «ting» eller
«rettsstad». Bjorvand og Lindemann meiner bruken av «mål» med
tydinga «tale» eller «språk» har utvikla seg fordi ein måtte tale si
sak på tinget; ein har jo elles også ordet «mæle» for å snakke.
Eg
sjølv er jo oppteken av det vi kallar for «målsak». Målfolk ønskjer
gjerne å tale skriftspråket og talespråket si sak. Men i samband med
målsak tenkjer dei fleste nok helst på nynorsk. Nynorsk byggjer jo
på dei ulike talemåla i Noreg. Når vi snakkar om skrift, snakkar vi
gjerne om «skriftspråk», sjølv om vi også bruker ordet «målform».
Når vi snakkar om ulike dialektar, snakkar vi om «målføre», dvs.
måten vi fører målet vårt på. Det spørst elles òg kva og korleis ein
ønskjer å måle – eller mæle. Men hovudpoenget bør vel vere at ein
ikkje blir mållaus – verken i den eine eller den andre tydinga. |