Kva seier hesten?
JENS
HAUGAN
Førsteamanuensis i norsk, Høgskolen i Hedmark
________________________________________
Her om dagen kom det ein student
til meg, både litt fortvila, men òg litt sikker i si
sak. Ho hadde snubla over følgjande setning i ei
barnebok: «hesten sier vrinsk». Det går då vel ikkje
an å seie eller skrive det, meinte ho. Kua seier
«mø». Grisen seier «nøff». Men hesten seier ikkje
«vrinsk»; han vrinskar. Her måtte vi sjølvsagt gjere
ein innsats og sjekke bakgrunnen til ordet.
Med det
same vil ein jo kunne tru at «vrinsk» var eit såkalla
onomatopoetikon, dvs. eit lydhermande eller lydmålande ord.
Vrrrrrriiiiinsk! Tja, etter å ha prøvd kvar for oss og litt i kor,
kom vi fram til at det eigentleg ikkje høyrdest så veldig ut som ein
hest. Når ein la tilstrekkeleg med trykk og entusiasme i det –
kanskje. Som språkvitar tenkte eg elles at sk-endinga likna
mistenkjeleg på ei eller anna form for avleiing. Men ville eit ord
som «vrinsk» i det heile eigne seg for å herme etter kneggjelyden
til hesten? Kanskje viss nokon prøvde å vriii om halsen på den? Nei,
dette måtte nok undersøkjast nærmare.
Det
tilsvarande engelske verbet er «whinny», som med litt fantasi
faktisk kunne høyrest ut som ein hest, og det tyske verbet er «wiehern».
Det svenske ordet er «vrenskas», som i praksis er det same som det
norske.
I
Nynorskordboka kan ein lese at «vrinske» tyder det same som
«kneggje» og at det har samanheng med substantivet «vrinsk».
«Vrinsk» er då det same som «knegg», og setningsdømet som er brukt i
ordboka er: «hesten sette i eit vrinsk». Tja, det stod i alle fall
ikkje at hesten «sa» vrinsk. Men under «vrinsk» finn ein også
adjektivet med same form. Det tyder brunstig eller paringshuga,
eller også brålynt eller hissig. Bak adjektivet står det også at det
er avleidd av verbet «vrine». Altså slår vi opp der.
Under
«vrine» finn ein ut at det er eit sterkt verb: vrine, vrin, vrein,
har vrine, og at det har samanheng med «vrinske».
«Vrine» kan tyde kvine, skrike, kneggje kvast
eller å lyfte nasen og øvrelippa, flekkje tenner eller også å
gjere vondt eller stikke. Men det står også at «vrine» har samanheng
med det norrøne ordet «reini», som tydde hest.
Kva
seier så Falk og Torp si etymologiske ordbok om ordet «vrinske»? Der
står det mykje som vi allereie hadde funne ut. Men det står også
meir konkret at «vrine» tyder å lyfte eller vrenge overleppa og
nasen i paringslyst. Og – tru det eller ei – så kjem vi faktisk fram
til ordet «vri» likevel. Men samtidig har ein også dei angelsaksiske
orda «wræne» for «kåt» og «wrænsa» for kåtskap, og gammalsaksisk «wrenio»
for «hingst». Både i eldre tysk og nordisk fell v-en bort, og ein
hadde altså «reini» i gammalnorsk og «reine» i mellomhøgtysk, mens
vi i moderne norsk og tysk helst bruker «hingst» og «Hengst» for
dette kåte dyret. Ordet «rein» som i «reinsdyr» har derimot
ingenting med hest å gjere. Det kjem av eit indogermansk ord «*croino»,
som er i slekt med «horn», kan Falk og Torp fortelje.
Uansett
korleis ein vrir og vender på det, ser det ikkje ut til at hesten
kan seie «vrinsk». Han kan vrine og vrinske, og han kan setje i eit
vrinsk, som då er å flekkje tenner og kneggje i brunst. Kan dette
også bli oppfatta som ein lyd? Kanskje. Vrrriiinsk!
Orda «whinny»
og «wiehern» frå engelsk og tysk blir derimot rekna til lydhermande
ord. I dtv si etymologiske ordbok for tysk kan ein lese at den gamle
germanske grunnforma «*hwí» gjerne blei brukt til å lage lydhermande
ord med. Det islandske ordet for «wiehern» er då også «hvía», som
ser veldig germansk ut, og tilsvarande har vi på bokmål og nynorsk «hvine»
og «kvine». Men «hvin» eller «kvin» bruker vi jo som regel ikkje om
hest. Uansett seier ein vel ikkje «han eller ho sa kvin» heller. Ein
kvin – og hesten kan vrinske eller vrine eller kneggje. Men i
teikneseriane står det vel gjerne «knegg, knegg»? Er det noko ein
seier, eller det noko ein gjer? Tja, kva seier du? |